Dlaczego tyle mówi się na temat wpływu kwasu foliowego na ciążę i rozwój płodu? Co zrobić, aby uniknąć niedoboru, który może mieć negatywny wpływ zarówno na organizm kobiety, jak i jej nienarodzonego dziecka? Przeczytaj artykuł, aby poznać odpowiedzi na te (i inne) ważne pytania dotyczące kwasu foliowego w okresie planowania dziecka, ciąży i karmienia piersią.
Spis treści:
Co to jest kwas foliowy?
Kwas foliowy to nazwa, którą używa się zarówno w odniesieniu do suplementów diety, jak i żywności. Jednak, jeśli chcemy być precyzyjni należy wyjaśnić, że termin „kwas foliowy” odnosi się do syntetycznej formy folianów, którą zawierają suplementy diety dla kobiet w ciąży (zalecanych m.in. kobietom planującym dziecko i ciężarnym). W takim razie, czym są foliany? Wszystkie zawiłości wyjaśniamy w dalszej części artykułu.
Rola kwasu foliowego w organizmie
Często mówi się o tym, jak ważny jest kwas foliowy w ciąży. To prawda – już w latach 80. XX wieku pojawiły się pierwsze wzmianki na temat jego roli w profilaktyce wad cewy nerwowej. Jednak to nie koniec.
Właściwości kwasu foliowego nie ograniczają się do profilaktyki wad cewy nerwowej. Pełni on również ważną funkcję w:
- syntezie enzymów trawiennych,
- procesach podziału komórek,
- utrzymaniu prawidłowego poziomu homocysteiny (co jest niezwykle ważne z punktu widzenia profilaktyki chorób układu krążenia),
- produkcji aminokwasów endogennych,
- prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego i układu nerwowego.
Różnice między kwasem foliowym a folianami
Foliany i kwas foliowy to nazwy, których używa się zamiennie. Jednak nie jest to do końca poprawne. Foliany to grupa związków, w skład której wchodzi kwas foliowy i jego pochodne. Zaliczają się do witamin z grupy B, dlatego nazywane są również „witaminą B9”.
Aktywny kwas foliowy a syntetyczny kwas foliowy?
Wyjaśniliśmy różnice między kwasem foliowym, a folianami. Jednak to nie koniec ważnych pojęć, które warto zapamiętać. Kobiety planujące dziecko czy kobiety ciężarne często spotykają się również z pojęciem „metylowany kwas foliowy”. O co z tym chodzi?
Metylowany kwas foliowy, czyli metylotetrahydrofolian (w skrócie 5-MTHF) nazywany jest aktywnym kwasem foliowym. Nie bez powodu – może zostać bezpośrednio włączony do procesów biologicznych komórki. To zasadnicza różnica między syntetycznym kwasem foliowym, a metylowanym kwasem foliowym. Pierwszy z wymienionych po tym, jak trafi do organizmu musi zostać przekształcony do aktywnej formy przy udziale enzymu (reduktazy metylenotetrahydrofolianowej). W przypadku metylowanego kwasu foliowego nie ma takiej potrzeby. Dzięki temu jest on zalecany również osobom z mutacją genu MTHFR, który koduje enzym niezbędny do przemian kwasu foliowego.
Zapotrzebowanie na kwas foliowy
Jakie jest dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy sięgnąć po normy żywienia dla populacji Polski, których najnowsza wersja ukazała się w 2020 roku [2].
Dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy
Dzienne zapotrzebowanie na kwas foliowy zmienia się w zależności od wieku i stanu fizjologicznego. Zalecane spożycie (RDA) dla osób powyżej 18. roku życia (zarówno kobiet, jak i mężczyzn) wynosi 400 µg dziennie. W okresie ciąży zwiększa się do 600 µg, a w czasie karmienia piersią do 500 µg [2].
Grupy ryzyka niedoboru kwasu foliowego
Kto jest szczególnie narażony na niedobór kwasu foliowego? W grupie ryzyka znajdują się m.in.:
- chorzy na celiakię, chorobę Leśniewskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita – są to schorzenia, które zaburzają wchłanianie folianów w układzie pokarmowym;
- osoby przyjmujące wybrane leki (m.in. fenytoinę, sulfasalazynę);
- chorzy poddawani hemodializie lub dializie otrzewnowej;
- osoby, u których występuje niedobór cynku;
- osoby, których dieta jest mało urozmaicona i uboga w źródła folianów (np. zielone warzywa liściaste, nasiona roślin strączkowych);
Zapotrzebowanie na kwas foliowy zwiększa się w trakcie ciąży i karmienia piersią. W związku z tym tak ważne jest, aby w tym czasie zwrócić szczególną uwagę na źródła folianów w diecie oraz właściwą suplementację. W przeciwnym razie może dojść do niedoboru kwasu foliowego, który wiąże się m.in. ze zwiększonym ryzykiem wad cewy nerwowej.
Foliany i najnowsze zalecenia
Według najnowszych norm żywienia zalecane spożycie (RDA) folianów wynosi 400 µg dziennie dla dorosłych kobiet i mężczyzn. Wzrasta w okresie ciąży (600 µg) i karmienia piersią (500 µg) [2].
Mowa tu o witaminie B9 pochodzącej z żywności, a co z suplementacją kwasu foliowego w czasie planowania dziecka, ciąży i karmienia piersią?
Rekomendacje dotyczące dawkowania kwasu foliowego są inne dla kobiet w ciąży i karmiących piersią. Zaleca się im zwiększenie dawki kwasu foliowego (w formie metylowanego kwasu foliowego do 800 µg dziennie [1].
Kwas foliowy w ciąży
Witamina B9 pełni wiele ważnych funkcji w ludzkim organizmie. W takim razie, dlaczego tak bardzo podkreśla się jej znaczenie właśnie w okresie planowania dziecka i ciąży?
Kwas foliowy przed ciążą
Dlaczego dbanie o właściwą zawartość kwasu foliowego w diecie i suplementację jest tak ważne jeszcze przed zajściem w ciążę? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba wrócić do tego, że witamina B9 odgrywa ważną rolę w profilaktyce wad cewy nerwowej. Są to wady, które powstają w pierwszych 4 tygodniach od momentu zapłodnienia. W związku z tym, jeśli suplementacja rozpocznie się zbyt późno nie przyniesie oczekiwanego ochronnego efektu.
Wpływ kwasu foliowego na ciążę i płód
Kwas foliowy w ciąży jest bardzo ważny, ponieważ jest jednym z głównych elementów profilaktyki wad cewy nerwowej (zaobserwowano to już w latach 90. XX wieku). Są to najczęstsze uszkodzenia płodu obserwowane w krajach zachodnich.
Dzięki badaniom naukowym prowadzonym na przestrzeni lat okazało się, że witamina B9 odgrywa istotną rolę nie tylko w profilaktyce wad cewy nerwowej. Jej niedobór może być powiązany również z większym ryzykiem wystąpienia zespołu Downa i autyzmu [3]. Co więcej, przyczynia się zarówno do zaburzeń w rozwoju płodu, jak i chorób w życiu dorosłym.
Zapotrzebowanie na kwas foliowy w ciąży i w czasie karmienia piersią
W okresie ciąży i laktacji zaleca się suplementowanie 800 µg aktywnego kwasu foliowego. Dlaczego zalecane dawkowanie kwasu foliowego jest w tym okresie inne? Z jakiego powodu stawia się wtedy na metylowany kwas foliowy?
Wynika to z tego, że istnieją różne czynniki, które wpływają na metabolizm kwasu foliowego. Jednym z nich jest niedobór cynku, choliny, witaminy B6 i witaminy B12. Przyjmowanie aktywnego kwasu foliowego pozwala obejść ten problem. Jest to forma, która może zostać włączona bezpośrednio w procesy zachodzące w komórkach organizmu.
Co więcej, metylowany kwas foliowy odznacza się lepszą biodostępnością, jest odpowiedni również dla kobiet z mutacją genu MTHFR i nie maskuje niedoborów witaminy B12 (wiąże się on z większym ryzykiem stanu przedrzucawkowego, wad cewy nerwowej, niskiej masy urodzeniowej i porodu przedwczesnego) [1,5].
Znaczenie suplementacji kwasem foliowym w ciąży
Kwas foliowy w ciąży odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ zmniejsza ryzyko wad cewy nerwowej, zespołu Downa czy autyzmu [1, 3, 4]. To jednak nie koniec, bo mówiąc o właściwościach kwasu foliowego warto wspomnieć również o tym, że jest kluczowy dla utrzymania prawidłowego poziomu homocysteiny (aminokwasu, który powstaje z aminokwasu pochodzenia zwierzęcego – metioniny).
Hiperhomocysteinemia, czyli zwiększony poziom homocysteiny jest czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia, ale nie tylko. Może mieć negatywny wpływ także na płodność i przebieg ciąży. Wiąże się z większym ryzykiem stanu przedrzucawkowego, nawracających poronień i zaburzonego wzrastania płodu.
Suplementacja kwasem foliowym przed ciążą i w czasie karmienia piersią
Zgodnie z najnowszymi zaleceniami PTGiP należy rozpocząć suplementację kwasu foliowego jeszcze przed zajściem w ciążę. Eksperci zalecają, aby zrobić to, co najmniej 12 tygodni przed planowaną koncepcją [1]. W praktyce ciężko dokładnie to wyliczyć dlatego mówi się, że każda kobieta w wieku rozrodczym powinna pomyśleć o suplementacji – szczególnie jeśli już zaczęła starania o dziecko.
Warto pamiętać, że suplementacja nie powinna zakończyć się wraz z momentem zajścia w ciążę czy urodzenia dziecka. Przyjmowanie suplementów diety z witaminą B9 rekomenduje się zarówno kobietom planującym dziecko, jak i ciężarnym oraz karmiącym piersią. W czasie laktacji zaleca się przyjmowanie 800 µg metylowanego kwasu foliowego [1].
Kwas foliowy w diecie
Odpowiednie dawkowanie kwasu foliowego pochodzącego z suplementów diety to jedno. Nie można zapominać o tym, że źródłem witaminy B9 powinna być również urozmaicona dieta. Jakie produkty są najlepszymi źródłami folianów?
Źródła kwasu foliowego w pożywieniu
Do głównych źródeł witaminy B9 w pożywieniu zaliczają się warzywa oraz nasiona roślin strączkowych. Największe ilości występują m.in. w zielonych warzywach liściastych (sałacie, szpinaku), brukselce, brokułach, fasoli i grochu. Dobrym źródłem witaminy B9 są również pełnoziarniste pieczywo, kasza gryczana, wybrane owoce i orzechy (np. pomarańcze, kiwi, orzechy laskowe).
Źródłem witaminy B9 są również produkty zwierzęce. Przede wszystkim wątróbka. Jednak kobiety w ciąży nie powinny spożywać jej w dużych ilościach ze względu na możliwość przekroczenia zalecanej ilości witaminy A w diecie.
Zawartość kwasu foliowego w różnych produktach
Produkty, które odznaczają się wysoką zawartością witaminy B9 tj. powyżej 100 µg na 100 g to m.in. brokuły, brukselka, szpinak, fasola mung i adzuki, ciecierzyca, soczewica i orzechy arachidowe. Nieco mniej folianów (30-70 µg) zawierają: kasza gryczana, ryż brązowy, kalafior, kapusta włoska, pomarańcze, kiwi i orzechy laskowe.
Wchłanianie i metabolizm kwasu foliowego
Witamina B9 jest bardzo wrażliwa na działanie czynników zewnętrznych, takich jak: promienie słoneczne, kwaśne i obojętne pH, tlen i wysoka temperatura. Nieprawidłowe przechowywanie i przygotowywanie żywności mogą doprowadzić do strat rzędu 50-80%. Co więcej, witamina B9 nie jest całkowicie wchłaniana w jelitach. Jej wchłanianie jest ograniczone i nie przekracza 50%.
Mówiąc o wchłanianiu i metabolizmie kwasu foliowego należy wspomnieć o chorobach, które mają negatywne wpływ na te procesy. Należą do nich m.in. choroby układu pokarmowego o charakterze zapalnym, niewydolność trzustki, niedokrwistość hemolityczna i nowotwory. Oprócz chorób niekorzystny wpływ wywierają niektóre leki (np. antymalaryczne, przeciwpadaczkowe), a także alkohol i papierosy.
Niedobór i nadmiar kwasu foliowego
Wśród skutków niedoboru kwasu foliowego wymienia się często wady cewy nerwowej. Warto o tym przypominać, ale pamiętać też o tym, że nie są to jedyne konsekwencje niedoboru witaminy B9. Co więcej, należy podkreślić, że dawkowanie kwasu foliowego powinno być konsultowane ze specjalistą, ponieważ szkodliwy jest również nadmiar.
Objawy i skutki niedoboru kwasu foliowego
Objawy niedoboru kwasu foliowego w organizmie to m.in.:
- ciągłe uczucie zmęczenia i senność,
- osłabienie odporności,
- problemy żołądkowo-jelitowe,
- owrzodzenia jamy ustnej,
- kołatanie serca,
- bóle głowy,
- objawy neurologiczne (np. pogorszenie pamięci, koncentracji i nastroju).
Jakie są skutki niedoboru kwasu foliowego? Nawracające poronienia, wady wrodzone, większe ryzyko zespołu Downa i autyzmu u dziecka, niedokrwistość megaloblastyczna, pogorszenie jakości nasienia czy większe ryzyko chorób układu krążenia to tylko niektóre z nich.
Uzupełnianie niedoborów kwasu foliowego
Jak uzupełniać niedobór witaminy B9? W przypadku rozpoznania niedoboru kwasu foliowego należy skonsultować się z lekarzem, który zaplanuje odpowiednie leczenie.
Ważną rolę w przywróceniu prawidłowego poziomu kwasu foliowego odgrywa urozmaicona dieta, a także suplementacja. Jeśli chodzi o przyjmowanie suplementów diety warto wiedzieć, że wzbogacenie urozmaiconej diety w witaminę B9 nie zawsze oznacza łykanie kapsułek lub tabletek.
O prawidłową podaż kwasu foliowego można zadbać również przyjmując suplement dla kobiet w ciąży - na przykład Olej dla Mamy Olini. Zawiera on Quatrefolic – 4. generację kwasu foliowego, który może być od razu wykorzystany przez organizm, odznacza się wysoką rozpuszczalnością w wodzie i został dokładnie przetestowany pod kątem bezpieczeństwa stosowania.
Skutki nadmiaru kwasu foliowego
Kwas foliowy spełnia wiele ważnych funkcji w ludzkim organizmie. Jednak należy uważać, aby nie „przedobrzyć” z jego ilością, ponieważ nadmiar też jest szkodliwy.
W przypadku niewłaściwego dawkowania syntetycznego kwasu foliowego istnieje ryzyko maskowania niedoborów witaminy B12. Jeśli nie zostaną one w porę wykryte i leczone mogą prowadzić do zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego i układu krążenia czy komplikacji w ciąży (np. porodu przedwczesnego) [5, 11].
Kwas foliowy jest niezwykle ważny dla funkcjonowania organizmu – zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Przy czym w przypadku kobiet wpływa również na prawidłowy przebieg ciąży i rozwój płodu. W związku z tym kobiety, które planują dziecko, są w ciąży lub karmią piersią powinny zwracać uwagę na to, czy w ich diecie nie brakuje witaminy B9. Zaleca się im nie tylko dietę bogatą w witaminę B9, ale i suplementację.
Źródła:
[1] https://www.ptgin.pl/artykul/stanowisko-ekspertow-polskiego-towarzystwa-ginekologow-i-poloznikow-w-zakresie?fbclid=IwAR05Smls_6F2OgraV-x8lRtf2UYDd52rCOGlfndEjeyqYIOaBa8niMgkYGg (dostęp: 15.05.2024)
[2] Jarosz, Mirosław, et al. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Vol. 83. Warsaw, Poland: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny, 2020.
[3] Behnia, Fara, et al. "Fetal DNA methylation of autism spectrum disorders candidate genes: association with spontaneous preterm birth." American journal of obstetrics and gynecology 212.4 (2015): 533-e1.
[4] Guéant, Jean-Louis, et al. "Folate and fetal programming: a play in epigenomics?." Trends in Endocrinology & Metabolism 24.6 (2013): 279-289.
[5] Behere R, Deshmukh A, Otiv S, i wsp. Maternal vitamin B12 status during pregnancy and its association with outcomes of pregnancy and health of the offspring: a systematic review and implications for policy in India. Front Endocrinol (Lausanne) 2021; 12: 619176.
[6] Cieślik, Ewa, and Agnieszka Gębusia. "Skutki niedostatecznej podaży kwasu foliowego ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia dla kobiet w wieku rozrodczym." Hygeia Public Health 46.4 (2011): 431-436.
[7] Sikorska-Zimny, Kalina. "Występowanie oraz wpływ kwasu foliowego na organizm ludzki." Bromat. Chem. Toksykol 46.4 (2013): 496-501.
[8] Ruta, Hanna, Anna Kajdy, and Radosław Maksym. "Znaczenie metabolizmu kwasu foliowego dla płodności." Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio 35.3 (2018): 92-101.
[9] https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/63284,foliany-folacyna-kwas-foliowy (dostęp: 15.05.2024)
[10] https://quatrefolic.com/ (dostęp: 15.05.2024)
[11] https://www.termedia.pl/Niedobor-witaminy-B-12-w-praktyce-klinicznej,98,51771,1,0.html (dostęp: 15.05.2024)
Autorka:
Dietetyk Paulina Górska
Absolwentka kierunku dietetyka na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym (studia I stopnia) i Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu (studia II stopnia). Doktorantka Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Pasjonatka zdrowego stylu życia, autorka publikacji na temat zdrowego odżywiania, suplementacji i ziołolecznictwa. Właścicielka poradni dietetycznej Kobieca Strona Dietetyki (www.kobiecastronadietetyki.pl).
